‘Zuiverheid’ van Jonathan Franzen. Met veel genoegen gelezen!!

Contrast

Jonathan Frantzen. Deze Amerikaanse auteur is wel een beetje een hype, constateer ik. Ik heb zijn twee eerdere romans (in het Engels) gelezen, “Freedom” en “Corrections”. Dat viel best mee. Niet slecht, maar nou ook weer niet om jubelend over naar huis te schrijven. Wat hij, beter dan gemiddeld, kan, is mensen haarfijn karakteriseren en typeren in hun pogingen om zich, binnen allerlei ingewikkelde en moeizaam verlopende relaties, met vallen en opstaan mentaal te handhaven in dit aardse tranendal. De schrijver schuwt daarbij gelukkig ook de grote maatschappelijke thema’s niet en wordt nooit op een ergerlijke wijze moralistisch of boodschapperig.

Deze roman, vind ik, zoals ik al zei, helemaal niet zo slecht. Hij zet me aan het denken. Overigens is daar niet zo heel veel voor nodig! Op een rare, bijna seksuele, manier raakte ik bijvoorbeeld gebiologeerd door het personage “Purity”. De rest van de hoofdpersonages, behalve Tom misschien, zijn psychisch niet erg stabiel en vallen volstrekt uit de toon als het gaat om principes die mijn eigen belevingswereld kadreren. Sommige hoofdpersonages vertonen zelfs een evident psychiatrisch ziektebeeld. Nou is dat met de huidige inflatie van de psychiatrische diagnostiek en de exponentieel toenemende angsten onder het latent agressieve klootjesvolk natuurlijk geen wonder. Wie zou er in deze vervreemdende wereld niet starnakel gek worden?

De inhoud van het boek ga ik niet verklappen. U moet dat allemaal maar lekker zelf lezen als u zich daartoe geroepen voelt.

Voor mij is het leitmotiv in deze lijvige roman het vaststaande en door Franzen perfect omschreven gegeven dat existentiële angst voor jezelf en voor de ander eigenlijk dominant en min of meer bepalend is voor vormgeving en inhoud van je leven. We kunnen maar niet los komen van de zin en onzin die de medemens ons opdringt. We exalteren het “zelf”, het “eigene”, en maken het tegelijkertijd volkomen afhankelijk van de grillen, nukken, bevliegingen en rare strapatsen van onze medemens. De ander houdt ons, zonder dat we het goed beseffen, volkomen in de houdgreep. Een houdgreep die des te knellender wordt naarmate de commercie een grotere rol speelt. Hierdoor wordt de creativiteit gedood en ontstaat er ook een latente, potentiële en verdrongen agressie naar die ander. Een nihilistische dynamiek die we tegenwoordig overal om ons heen kunnen waarnemen. Het wordt zodoende steeds moeilijker om eigenstandig een oordeel te vellen of een mening te vormen. Wij staan ons zelf erop voor dat we sociale dieren zijn, terwijl juist dit ‘sociale’ ons vaak tot ware monsters transformeert. Zolang we niet op een adequate wijze met elkaar kunnen verkeren zou het wellicht verstandiger zijn om iets minder de nadruk te leggen op de geneugten van het ‘sociale’.

Het boek is, zoals valt te verwachten bij Jonathan Franzen, heel mooi geschreven. De lange zinnen, die nergens vervelend worden, maar zelfs substantieel bijdragen aan de kwaliteit van het boek, waren voor mij een genot om te lezen. Hoofdzinnen, bijzinnen, bijvoeglijke bijzinnen, etc. worden door Franzen op meesterlijke wijze naar hun juiste plek gedirigeerd en maken het verhaal alleen maar voller. Dit aspect is verrassend. Althans voor mij. Ik ben het armetierige taalgebruik van de gemiddelde Nederlandse broodschrijver gewend. Deze bedient zich van korte, zakelijke en onromantische zinnen. Zou hij dit niet doen, dan verkoopt het boek niet. Want de Nederlandse broodschrijver heeft altijd de ‘primitieve’, schier anti-intellectuele, Nederlandse lezer voor ogen aan wie hij zijn boeken moet slijten. En dan kan hij het maar beter simpel en zakelijk houden. Daar houden Nederlanders van. Zeker in de hoedanigheid van het volk dat de snelwegen van de moderne sociale media, soms bijna letterlijk, zo prominent onveilig maakt. Ik vind dat Franzen de zeggingskracht van de taal bijna optimaal benut door zijn gecompliceerde taalkundige constructen. Hij dringt door tot de haarvaten van de taal. Dat vind ik verrassend. Het lijkt op Cormac McCarthy. Nog zo’n geweldenaar van de Amerikaanse literatuur.

De hoofdpersonages zijn, althans naar mijn eigen maatstaven gemeten, niet alledaags. Zij maken verkeerde keuzes, moeten ervoor opdraaien, moeten eronder lijden en zij verkeren voortdurend op gespannen voet met hun medemensen. Seksualiteit speelt een grote rol in het boek. Niet expliciet, maar veel meer impliciet. Zoals het hoort, zou ik bijna zeggen.

Nu eens handelen de personages met een verbazingwekkende opofferingsgezindheid en dan weer op basis van een uiterst onsympathiek, welbegrepen eigenbelang. Franzen is genuanceerd. Hij maakt duidelijk dat de meeste mensen niet consequent zijn, de meeste mensen doen maar wat. Net zoals het hen uitkomt. Er zijn drijfveren natuurlijk. Meestal hebzucht, machtswellust, afgunst en voortplantingsdrift. Maar een enkele keer wordt een personage toch ook gedreven door onbaatzuchtige liefde. Kenmerkend vond ik in het boek het ‘bewijs’ voor de stelling dat kinderen vaak loyaler zijn aan hun ouders dan ouders aan hun kinderen. Franzen is geen moralist. Hij beschrijft. Hij graaft diep. Maar hij moraliseert niet. Het leven komt zoals het komt en het is zoals het is, ondanks al onze goede bedoelingen, onze slimme strategieën of hoopvolle verwachtingen. Bij Franzen is de mens noch goed, noch slecht. De mens maakt het zichzelf en anderen vaak lastig door zijn/haar irrationele, impulsieve keuzes. Het is niet anders. Het is puur naturalisme.

De plot in het boek vind ik fantastisch. Naast een prachtige vorm is het boek ook inhoudelijk een feest om te lezen. Alles grijpt in elkaar. Voorzien van veel details en kleine, maar zeer relevante gebeurtenissen, knutselt Franzen een plot in elkaar waar je u tegen zegt. Uiteindelijk heeft iedereen met iedereen te maken.

‘Zuiverheid’ is geen vernieuwend boek, maar het is wel een roman die mij raakt vanwege de natuurlijke manier waarop Franzen zijn personages met elkaar laat communiceren en omgaan. Het is allemaal bijzonder naturel en dat ligt mij wel.

De roman is geloofwaardig, al worden wel zaken beschreven die niet in een alledaags leven passen. Het draait in deze roman niet om gewone mensen, zeker niet, maar je krijgt nooit de indruk dat er zaken geforceerd of onnodig aangezet worden. Het boek blijft boeien en ik had al gauw mijn lievelingspersonage gekozen.

Een echte boodschap kan ik in het boek niet ontdekken. Misschien kun je uit de roman destilleren dat sociale media niet zo fantastisch en modern zijn als sommige mensen ons willen doen geloven. De inhoud houdt zich echter veel meer met relaties bezig, met mensen die niet loyaal kunnen zijn, met mensen die soms gewetenloos kunnen handelen en met mensen die niet consequent willen of kunnen zijn. De schrijver laat ons de totale existentiële menselijke onmacht zien, die ons telkenmale weer verhindert om een harmonieus, relatief gelukkig, leven te leiden. Hij beschrijft op een vrij milde wijze de tragikomedie van de hebzuchtige, wellustige en steeds weer respect eisende mens. Verfrissend zijn de prachtige humor en de wijze relativering die de schrijver in dit boek heeft verwerkt.

Over de stijl en de formulering niets dan lof. Franzen is een begenadigd schrijver die uitermate veel aandacht besteedt aan taalgebruik en solide zinsbouw.

Als je iets meer te weten wilt komen over de werkelijke hoedanigheid van al die rare Amerikanen dan moet je dit boek lezen. Een aanrader dus!!!